İstanbul'da Kırkçeşme Suları

İstanbul'da, Saraçhane’den Unkapanı’na giderken Bozdoğan Kemeri’nin hemen ayağında bulunan Kırkçeşmeler'i Kanûnî Sultan Süleyman’ın emriyle Mimar Sinan inşa etmiştir.

Kırkçeşme Su sistemi, ilk olarak Roma Devrinde I. Theodosius tarafından yaptırıldığı kabul edilen, Belgrat Ormanlarından yüzeysel suları toplayan büyük bir isale ve dağıtım sistemi olarak yapılmıştır.

Mimar Sinan kısmen yıkık durumdaki bu sistemi onarmış ve baştan sona yenileyip büyütmüştür. Sarıyer’deki Belgrat Ormanları’ndan getirilen su, muazzam bir suyolu sistemi ile bu çeşmelere, yani o dönemin şehir merkezine taşınmıştır. 1554 yılında yapımına başlanan Kırkçeşme tesisleri 1563’ten önce bitirilir. 20 Eylül 1563’teki sel felâketinden yıkılan kemerler onarılarak 1564 yılında tesis tekrar hizmete girer.

Sistemin su kapasitesi de çok yüksektir. Vakıf suları defterinde tahsis edilen su miktarı 334 lüledir (17.413 m3/gün).

 

 

Mimar Sinan devrinde Kırkçeşme Su Sisteminden beslenen çeşmelerin sayısı 300 kadardır. Sonraki yıllarda, yapılan ek tesislerle bu sayı 580 çeşmeye ulaşmıştır.

Bu su sistemi, o döneme kadar inşa edilen tesislerin en mükemmeli olduğu gibi mühendislik bakımından Mimar Sinan’ın en önemli yapısı ve hacim yönünden de en büyük eseridir.

Şunu söylemek olayın büyüklüğünü anlatmak için doğru olur = Koskoca Süleymaniye Külliyesi 35 milyon akçeye, Kırkçeşme tesisleri ise 50 milyon akçeye mal olmuştur.

Kırkçeşme tesislerinin inşasına başlanılmasıyla ilgili bilgiler Sinan'ın eseri Tezkiretü’l-bünyân’da ve Eyyûbî’nin şiirlerinde ayrıntılı olarak yer alır...

Ek su besleme yolları ve kaynak katmalarını hesaba dahil etmeden bile,  savaklara (Eğrikapı Maksemi) kadar yapılan doğu kolu galerileri 13,992 m., batı kolu galerileri 11,592 m., cebeci kolu galerileri 4490 m., başhavuzdan savaklara kadar olan galeriler ve Küçükköy’deki yahudi katması 25,300 m. olmak üzere bütün isâle galerilerinin toplam uzunluğu 55,374 metredir.

Kırkçeşme sularının şehre gelişi yani isâle hattı esas itibariyle iki ana koldan oluşur. Bunlardan suyu en bol olanı Kâğıthane deresinin kollarından Kirazlı, Topuz ve Paşa derelerinden su alan doğu kolu, diğeri yine Kâğıthane deresinin biraz daha memba tarafında bulunan Ayvat deresi, Orta dere ve Bakraç deresinden su alan batı koludur. Bu iki koldan gelen sular Kemerburgaz’ın güneybatısındaki başhavuzda birleşir ve ana isâle galerisine girerek Moğlova Kemeri yardımıyla Alibey deresini geçtikten sonra Cebeciköy deresinden gelen bir kolu da alıp güneye doğru devam eder. Balıklıhavuzun alt tarafında batıdan gelen bir koldan da su alır.

İsâle hattı, baştan itibaren çok sayıda büyük ve küçük kemer ve delmelerden geçerek Eğrikapı Maksemi’ne ulaşır. Kırkçeşme tesisleri içerisinde iki veya üç katlı, çok gözlü beş âbidevî kemer vardır, bunlardan en önemlisi muhteşem Mağlova kemeridir. Bu sisteme ait 5 tanesi anıtsal nitelikte olan irili ufaklı 33 adet su kemeri ve 4 adet bent bulunmaktadır.

Kırkçeşme tesisleri galerilerinin tümünün üstü kapalıdır ve her yerde yaklaşık 55 × 175 cm. ölçüsündedir. Galerilerin üstleri tuğla veya taşla yarım daire şeklindeki tonozlarla kapatılmıştır. Su yolu boyunca 20-40 m. arasında muayene bacaları bulunmaktadır. İsâle hattında 55,374 m. uzunluğundaki galerilerin dışında 570 adet katmaya ait isâle kolları ile şehir içi galerileri ve dağıtım şebekesi bu hesaba dahil değildir.

Kırkçeşme tesislerinin isâle hatlarının surlar dışında kalan bölümü 425 yıldan beri sürekli çalışmaktadır ve yapılan onarımlar sayesinde halen oldukça iyi durumdadır. 1925’te aktif olarak çalışan isâlenin debisi 210 lüle olarak kayıtlara geçmiştir.

Maalesef, 19. yy'a kadar çalışan bu su sistemi ve çeşmeler 1940’larda yol genişletme bahanesiyle yok edilmiştir.

Bozdoğan Kemeri’nin Haliç tarafında ve Gazanfer Ağa Medresesi’nin karşısında bulunan su haznesi ile bağlantılı Kırkçeşme su çeşmeleri binası, Atatürk Bulvarı açılırken tol genişletme çalışmalarında sökülmesine karar verilmiş. Daha geride yeniden inşa edilmek üzere taşları numaralanarak sökülmüş, fakat bir daha inşa edilmemiştir.

Bu çeşmeden arta kalan -ve bazı yazarların bu çeşmenin Bizans devrine ait olduğunu sanmalarına yol açan-  üzerinde çifte tavuskuşu kabartması olan mermer Bizans levhası ise müzeye kaldırılmıştır.